صنایع و معادن

صنایع اصفهان دارای قدمتی تاریخی است و صنعت کاران اصفهانی مشهورترین صنعت گران ایرانی به شمار می آیند. صنایع دستی استان اصفهان از دیر باز به عنوان نماینده هنر اصیل مردم ایران، در جهان سرشناس شده است. از این رو، اگر اصفهان را گاهواره صنایع دستی ایران بنامیم، سخنی به گزاف نگفته ایم. نام اصفهان بی درنگ تصویر خاتم کاری، کاشی کاری، معرق، تابلوهای مینیاتور، قالی های نفیس ابریشمی و نقش های زیبای پارچه قلم کار را تداعی می کند. استان اصفهان از کانون های مهم صنعت ایران به شمار می آید. وجود مجتمع های صنعتی فولاد مبارکه، ذوب آهن، صنایع ریسندگی، پالایش گاه اصفهان، صنایع نظامی، صنایع خوراکی و. . . اهمیت صنعتی این استان را به خوبی نشان می دهد.
استان اصفهان دارای معادن متعددی نیز است که در حال حاضر بخشی از این معادن فعال بوده و مورد بهره برداری قرار گرفته و به مصرف صنایع سبک و سنگین می رسد و برخی به گونه نیمه فعال و تعطیل است که با بررسی و پژوهش های بیش تری در آینده، در راستای گسترش صنایع کشور مورد استفاده قرار خواهد گرفت. مهم ترین معدن هایی که در حال حاضر در این استان مورد بهره برداری قرار دارد، عبارتند از : - معدن های سرب و روی ایران کوه، کوه انجیر و روستای تیران که در باختر شهرستان اصفهان قرار دارند.
- معدن سرب نخلک، در انارک نایین. این معدن از گونه کربنات سرب است و دارای رگه های آهکی و قابل ملاحظه ای است.
- معدن سرب خانه سرمه نجف آباد که از لحاظ ذخیره، جایگاه بسیار خوبی دارد.
- معدن مس انارک که از دیر باز مورد استفاده بوده، ولی از حدود 60 سال پیش دولت به طور جدی تری به استخراج آن همت ورزیده است.
- معدن منگنز اردستان با 75 درصد منگنز و مواد خارجی ناچیز از گونه عالی است.
در پیرامون اصفهان سه معدن بزرگ نمک، در رودشتین، جرقویه و حبیب آباد قهجاورستان وجود دارد.
- ناحیه ای در شمال موته به گستره ای حدود 160 کیلومتر مربع، با 9 بخش طلا دار جدا از هم، با 15 کیلومتر فاصله، وجود دارد. معادن طلای موته در 7 کیلومتری شمال روستای موته قرار دارند.
- علاوه بر معادن طلای موته معادن طلای تپه های بلبلی و گدارکون نیز در این استان وجود دارند.
- معادن تالک در دهستان جندق منطقه خور و بیابانک شهرستان نایین، در ناحیه کویری قراردارند.
- معادن زغال سنگ « کلهرود »، در نزدیکی نطنز قرار دارند.
- معادن خاک نسوز سمیرم در « پشته » قراردارند، که بخشی از آن به مصرف نیاز کارخانه ذوب آهن اصفهان میرسد و بخشی برای نیاز صنایع نسوز ایران به کاربرده می شود.
درناحیه موته سه معدن خاک نسوز به این شرح وجود دارد. خاک نسوز « سنجیده »، در 110 کیلومتری شمال اصفهان و 31 کیلومتری شمال باختری میمه، خاک نسوز « قرقچی » و خاک نسوز « تخت سرخ »، که در 25 و 27 کیلومتری شمال باختری میمه واقع است.
مهم ترین معادن سنگ چینی این منطقه نیزعبارتند از: چینی « لایبید »، در 10 کیلومتری جنوب باختری موته، چینی « گدار سرخ »، در 10 کیلومتری باختر روستای موته، سنگ چینی « جاجرمی »، معادن تپه استخر و آبشوره، لوشاب، کوه کلفتی، طاق چشمه، صالح پیامبر، پیسه کوه، گدار شهرک، دره فراخ و معادن باختر لایبید. سایر معادن استان اصفهان، عبارتند از: آهن نیاسر کاشان، بنتونیت مهریجان، خاک کاشی میمه، سیلیس عباس بیگ، مرمریت موته، گرانیت مست کوه، گچ یا سولفات کلسیم حاجی قارا و لای بید، فلئورین،. . .
 

کشاورزی و دام داری

به طور کلی شرایط آب وخاک در استان اصفهان، چندان مساعد برای کشاورزی نبوده، تنها تراکم جمعیت و تلاش کشاورزان تا اندازه ای جبران این نارسایی را می نماید. افزون بر گندم، که در همه شهرستان های استان کشت می شود، گوناگونی آب و هوا، اندازه آب های روی زمین و زیر زمین، بازار مصرف و دانش کشاورزی سبب شده، که کشتی بر کشت دیگر چیره باشد. در استان اصفهان کشت برنج تنها در ناحیه لنجان به واسطه آب زیاد، و کشت سیب زمینی در فریدن به سبب خاک مساعد و کشت پنبه در کاشان و بخشی از شهرستان اصفهان انجام می شود. کشت دیم استان ویژه گندم، جو، نخود، عدس و اسپرس است. نواحی دیم کاری نیز محدود به بخشی از جنوب و شمال باختری استان است. مهم ترین فرآورد ه های سالانه و دایمی استان اصفهان، عبارتند از: گندم، جو، برنج (شلتوک)، ارزن، لوبیا، نخود، عدس، ماش، سیب زمینی، پیاز، گوجه فرنگی، برگی، غده ای، خربزه، هندوانه، گرمک، چغندر قند، پنبه (وش)، توتون و تنباکو، کنجد و فرآورده های علوفه ای چون: اسپرس، یونجه، شبدر، ذرت علوفه ای، خوشه ای، دانه ای، شلغم، چغند، ماشک،. . .
استان اصفهان از دیر باز به داشتن میوه مرغوب سرشناس بوده است. تمامی میوه ها - جز مرکبات که به دلیل نامساعد بودن شرایط آب و هوایی به عمل نمی آید - در باغ های پیرامون شهرها و روستاها به عمل می آید. پراکندگی زمین های زیر کشت درختان میوه بیش تر در نواحی جنوب، مرکز و باختر استان است. نواحی خاور و شمال استان به واسطه شرایط اقلیمی و گونه خاک و اندازه آب موجود، کم تر از دیگر نواحی به کشت درختان اختصاص داده شده است. درختان این نواحی بیش تر از گونه انار و انگور است. در صورتی که در مرکز استان بیش تر درختان میوه، هسته دار و دانه دار، و در ناحیه سمیرم درختان سیب کاشته می شود. در ناحیه خاور استان، در خور و بیابانک به دلیل شرایط آب و هوایی، نخلستان های زیادی وجود دارد.
استان اصفها ن یکی از صادر کننده گان میوه های درختی است. گلابی، به، گیلاس، زرد آلو، و انگور از مهم ترین میوه های این استان است. از جمله میوه هایی که در این منطقه با مرغوبیتی کم نظیر به دست می آید، گونه ای زردآلو است، که در محل آن را « شکر پاره » می نامند و گلابی که گونه مرغوب آن را شاه میوه می گویند. علاوه برآن، در « سده » یا « خمینی شهر »گونه ای میوه به نام « سِبری » به دست می آید که از گلابی کوچک تر، ولی از لحاظ لطافت و پر آبی، برتر است.
درختان دیگر در کناره رودها، به ویژه رودخانه زاینده رود و در نواحی چشمه سارها کاشته شده است. گذشته از آن، در بیش تر روستاهای استان اصفهان، این گونه درختان را به عنوان حریم ملکی کشت نموده و در هنگام نیاز، از چوب آن ها در صنعت و سوخت بهره می برند. بیش تر این درختان از گونه های تبریز، چنار، بید و نارون است.
گوناگونی آب و هوا در استان اصفهان سبب به وجود آمدن روش های گوناگون دام داری شده است و همین گوناگونی آب و هوا و کمبود علوفه، سبب شده که دام داری در این منطقه چندان پیشرفتی نداشته باشد. با توجه به آگاهی های موجود و با وجود گوناگونی هایی که از نظر استعداد های کشاورزی وجود دارد، به پرورش دام می پردازند.
پرورش گاو به روش های صنعتی، نیمه صنعتی، خرده پا و روستایی صورت می گیرد. گاوداری صنعتی به طور کلی به شکل ماشینی و مکانیزه و بیش تر به گونه مجتمع های شیر وگوشت فعالیت دارند، که در پیرامون شهرستان اصفهان و تا فاصله 100 کیلومتری آن، مستقر هستند.
پرورش گوسفند در استان اصفهان با توجه به مراتع، به روش ثابت و متحرک انجام می شود. نزدیک به 3 میلیون رأس گوسفند با پرورش ثابت نگاه داری می شود و برای کمبود علوفه آن ها، از پس مانده های زراعی استفاده می شود. در اصفهان هم چنین واحد های صنعتی متعددی برای پرورش طیور و تولید گوشت سفید، وجود دارد. استان اصفهان با داشتن نواحی مستعد پرورش زنبور عسل، یکی از مهم ترین استان ها در زمینه تولید عسل است. مهم ترین نواحی در این زمینه، عبارت اند از: نجف آباد، خوانسار، گلپایگان و فریدون شهر.
پرورش ماهی نیز در مسیر کانال های آب رسانی زاینده رود صورت می گیرد و سازمان کشاورزی استان اصفهان با اجرای طرح های پرورش ماهی کپور در لنجانات و کرانه های زاینده رود تولید مواد پروتیینی را گسترش می دهد.
 

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی

اصفهان به سبب پیشینه تاریخی کهن خود در طول تاریخ با نام هایی چون: آپادانا، آصف هان، اَسباهان، اِسبهان، اِسپهان، اسپینر، اسفاهان، اِسفهان، اصفهان، اصفهانک، انزان، بسفاهان، پارتاک، پارک، پاری، پرتیکان، جی، دارالیهودی، سپاهان، شهرستان، گابا، گابیان، گابیه، گبی، گی، نصف جهان و یهودیه نیز خوانده شده است. بسیاری از پژوهش گران بر این باورند که اختصاص این ناحیه در پیش از اسلام - به ویژه در دوران ساسانیان – به گرد آمدن سپاهیان مناطق جنوبی ایران، مانند : کرمان، فارس، خوزستان، سیستان،. . . وجه تسمیه آن به «اِسپهان»، بوده و سپس در بعد از اسلام تحت تأثیر زبان عربی به «اصفهان» تغییر شکل داده است.
منطقه مهم و استراتژیک اصفهان، در روزگار باستان از جایگاه ویژه ای بر خوردار بوده است. این منطقه به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص، از دیر باز در مسیر مهاجرانی قرار داشته که فلات ایران را به سوی دیگر سرزمین ها می پیمودند. در نیمه دوم هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح، گروهی از ساکنان فلات مرکزی ایران از منطقه اصفهان کنونی راه دره رود کارون را پیش گرفته و به دشت حاصل خیز ایلام گام نهادند. شهر اصفهان، مرکز این منطقه مهم؛ روزگاری پایتخت ایران به شمار می رفته است و در دوران ایلامی ها، استان کنونی اصفهان یکی از ایالت های کشور «اَنزان» یا «اَنشان» بوده است. در زمان هخامنشیان نام این ایالت و مرکز آن، از اَنزان به گابیان (گابا / گاد و گای) تبدیل یافته و به سبب آبادانی، محل زندگی پادشاهان هخامنشی نیز بوده است. در دوران اشکانیان این منطقه یکی از ایالت های پهناور پادشاهی اشکانی بوده و حاکم شهر اصفهان پایتخت آن، عنوان شاه داشته است.
اردشیر پاپکان مؤسس سلسله ساسانی، در تعقیب اردوان پنجم - آخرین پادشاه اشکانی - از مداین به منطقه اصفهان آمده، با غلبه بر ساتراب (استاندار) آن، اصفهان را گشود. در زمان ساسانیان، منطقه اصفهان اهمیت بسیاری داشته و جنبه دفاعی و نظامی آن، که مرکز گردآوری سپاه بوده، بر ارزش جغرافیایی اش، افزوده است. در این دوره خانواده بزرگ ایرانی «اسپوهران» یا «هفا» بر اصفهان حکم رانی می کرده اند. بر اساس پاره ای از پژوهش ها، در اواخر این دوران، یزدگرد به خواهش همسرش «شوشن دخت» یک کلنی یهودی در مرکز آن (گی) ایجاد کرد. گِی که بعدها «الیهودیه» یا کوی یهودی ها نامیده شد، آن بخش از شهر کنونیِ اصفهان است که بازار بزرگ اصفهان در آن قرار دارد. از این روی، بیش تر مکان های اسلامی کنونی این بخش، در گذشته متعلق به یهودی ها بوده است.
منطقه اصفهان درسال 19 یا 21 هـ. ق، در زمان عمر خلیفه دوم به دست مسلمانان افتاد. اهمیت منطقه اصفهان و شهر جی در اوایل اسلام به اندازه ای بود، که حجاج بن یوسف ثقفی به یکی از حاکمان اصفهان گفت : "ترا فرمانروایی شهری دادم که سنگش سرمه، مگسش زنبور عسل و گیاهش زعفران باشد. "
اصفهان تا اوایل سده 4 هـ. ق، در قلمرو حکومت عباسیان بود. در این دوران مرد آویج (مردآویچ/ مردآویز) فرزند زیار، که تابع فرمان روای علوی مازندران بود، خود را مستقل و فرمان روای ری خواند. در سال 319 هـ. ق، با شکست دادن ماکان کاکی سردار دیلمی و فتح تبرستان توانست از کمک پسران بویه ماهی گیر نیز برخوردار شده ایالت جبال (319 هـ. ق) و هم چنین اصفهان را (320 هـ. ق) به قلمرو خود بیافزاید. مردآویج که به زنده کردن آداب و سنن ملّی نیاکان ایرانی خود پای بند بود، جشن های ملّی، از جمله جشن سده را با شکوه برگزار می نمود چنان که در ماه صفر سال 323 هـ. ق، در کرانه زاینده رود، جشن سده را برگزار کرد. درمحرم سال 433 هـ. ق، طغرل سلجوقی پس از یک سال محاصره در دومین لشگرکشی خود به اصفهان آن را گشود و حکومت دیالمه کاکویه را از این منطقه بر انداخت. طغرل 12 سال در اصفهان زندگی کرد و پانصد هزار دینار خرج ساختمان ها و امور خیریه، مسجدها و خانقاه ها کرد. اصفهان، در روزگار حکومت آلب ارسلان و وزارت خواجه نظام الملک توسی رو به گسترش و آبادانی نهاد و مردم در آسایش بودند. در زمان ملک شاه سلجوقی نیز اصفهان از مهم ترین و آبادترین ولایت ها به شمار می رفت و ملک شاه پس از قتل پدرش آلب ارسلان، اصفهان را به پایتختی خود برگزید و ساختمان های بسیار از کوشک ها و باغ ها بنا کرد. ملک شاه هرگاه که فراغتی به دست می‎آورد، در باغ نقش جهان که خود بنا کرده بود، با وزیرش خواجه نظام الملک به سر می برده است. طغرل سوم، آخرین پادشاه سلجوقی بود که با شکست از خوارزم شاه اصفهان را به وی واگذار کرد.
پس از سال 633 هـ . ق، که اصفهان توسط سپاهیان اوکتای قاآن، جانشین چنگیز گشوده شد، این منطقه در سیطره مغولان قرار گرفت. عمق و غنای فرهنگی ایرانیان به اندازه ای بود که در کم تر از نیم قرن این قوم خون ریز را آداب و فرهنگ آموختند. چنان که در زمان حکومت سلطان محمد اولجایتو که در آغاز سده 8 هـ. ق به حکومت رسید در اصفهان همانند دیگر نقاط ایران مسجد و بناهای متعددی ساخته شد. یکی از مشهورترین و زیباترین این آثار، محرابی است گچ بری در مسجد جامع اصفهان که به محراب اولجایتو معروف شده است.
هر چند پس از تأسیس سلسله صفوی به دست شاه اسماعیل صفوی در سال 906 هـ. ق، وی تبریز را به عنوان پایتخت برگزید؛ اما از سال 1000 هـ . ق شاه عباس کبیر پایتخت را به اصفهان انتقال داده در طول 42 سال حکومت خود، پیوسته به عمران و آبادی کشور، به ویژه اصفهان پرداخت. ایجاد میدان بزرگ نقش جهان، عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله و سردرب قیصریه، مسجد امام، بازار شاهی، خیابان چهار باغ، شهرک جلفا، کلیساهای تاریخی،. . . در شهر اصفهان نتیجه گام ها و تلاش های شاه عباس بزرگ است.
پس از شاه عباس، هر یک از شاهان صفوی نیز به نوعی در آبادانی اصفهان کوشیدند. شاه صفی بنای امام زاده اسماعیل را در محل آن، به خوبی تعمیر و تزیین کرد. شاه عباس دوم بناهایی چون: کاخ پادشاهی چهل ستون و ساختمان پل خواجو و ساختمان های سلطنتی کرانه زاینده رود، مانند هفت دست، آیینه خانه، و نمک دان را ساخت و باغ پهناور سعادت آباد را ایجاد کرد. شاه سلیمان کاخ هشت بهشت را بنا نمود و شاه سلطان حسین نیز مدرسه سلطانی یا مدرسه چهار باغ، سرای فتحیه (محل مهمانسرای شاه عباس) و بازارچه شاهی را بنا کرد.
در روزگار پادشاهی نادر شاه افشار، از گسترش اصفهان کاسته شد، زیرا وی پایتختی دایمی نداشت و به شهرهای خراسان علاقه بیش تری نشان می داد. از سوی دیگر نادر شاه تمامی تلاش خود را صرف یک پارچه گی بخشیدن به استقلال کشورکرد. در زمان زندیه نیز چون پایتخت کشور به شیراز انتقال یافت، منطقه و شهر اصفهان از اهمیت و اعتبار افتاد و از جمعیت آن کاسته شد.
در دوران قاجاریان نیز، اگرچه پایتخت، دیگر به تهران منتقل شده بود؛ اما اصفهان هم چنان از اهمیت زیادی برخوردار بود. در این دوران در پاره ای از بنا ها تغییراتی داده شد. یکی از حاکمانی که در این دوران مدت طولانی بر این شهر حکم راند، ظل السلطان فرزند ناصرالدین شاه بود. هم اکنون نیزاستان اصفهان از مناطق درجه یک و با اهمیت ایران است و شهر اصفهان - مرکز استان - در ردیف شهرهای درجه اول دنیا، مانند : پکن، پاریس، روم، ونیز،. . . قرار داشته و از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.