گیاه‌شناسی:
گیاه نسترن درختچه‌ کوچکی است که ارتفاع آن تا 3 متر می‌رسد. برگ‌ها شامل پنج تا هفت برگچه دندانه‌‌دار و به شکل بیضی نوک‌تیز و گل‌ها به رنگ‌های گلی(قرمز کم‌رنگ)، سفید مایل به گلی و یا سفید می‌باشند که تک‌تک و یا به صورت مجتمع دیهیم بر روی شاخه قرار می‌گیرند. نهنج گل پس از رشد به جسم کوزه‌مانند و قرمزرنگی تبدیل می‌شود و قسمت داخلی آن الیاف ظریف و باریکی دارد که میوه‌های فندقه‌ای درون کوزه‌ را در بر می‌گیرد. گل نسترن در اکثر نقاط ایران به طور خودرو می‌روید. قسمت مورد استفاده این گل، کوزه‌های مذکور می‌باشد که به هیپس‌ مشهورند.
تاریخچه:
استفاده از میوه گل نسترن (R. canina hips) در قرون وسطی رواج داشت و زمانی در میان عامه مردم برای بیماری‌های قفسه سینه مصرف می‌شد. میوه رز منبع طبیعی ویتامین C می‌باشد که موجب کاربرد گسترده آن در مکمل‌های ویتامین طبیعی، چای و محصولات متنوع دیگر از جمله سوپ و مارمالاد شده است. اگرچه این محصولات، به لحاظ تاریخی، مکمل غذایی به شمار می‌آمدند، ولی به عنوان داروی ملین و ادرارآور نیز مصرف شده‌اند. پیش‌تر، میوه رز به عنوان نوشیدنی مغذی برای کودکان و همچنین به منظور طعم‌دهنده در چای و مربا استفاده می‌شد.
ترکیبات مهم:
میوه تازه گل نسترن (هیپس) حاوی 5/0 تا 7/1 درصد ویتامین C می‌باشد که ترکیبی از آسکوربیک اسید و هیدرو اسکوربیک اسید است.
میزان ویتامین C میوه خشک موجود در بازار، ممکن است مختلف باشد. در آزمایشی که با روش رنگ‌سنجی و تین لایه کروماتوگرافی انجام گرفت، مشخص شد کاهش ویتامین C بستگی به مقدار خرد کردن و ذرات این میوه دارد؛ به عنوان مثال در صورتی که میوه فقط نصف شود، میزان ویتامین C موجود در آن پس از یک سال و نیم نصف می‌شود، در حالی که اگر خرد شود، پس از شش ماه صددرصد ویتامین C آن از بین می‌رود.
با وجودی که در بعضی منابع از میوه گل سرخ به عنوان غنی‌ترین منبع ویتامین C یاد شده، ولی منابع طبیعی غنی‌تری نیز گزارش شده‌اند. مرکبات 50 میلی‌گرم، کلم بروکلی خام و کیوی حدود 100 میلی‌گرم، بعضی سبزیجات مناطق گرمسیری 200 تا 300 میلی‌گرم، میوه گل‌سرخ 1250 میلی‌گرم، آسرولا 1000 تا 2330 میلی‌گرم و مارجون 3150 میلی‌گرم در هر صد گرم ویتامین C دارند.
میوه گل‌ سرخ همچنین حاوی ویتامین‌های A1، B1، B2، B3 و K می‌باشد.
از دیگر ترکیبات این میوه، پکتین (11 درصد)، تاتن‌ها (2 تا 3 درصد)، اسید سیتریک و اسید مالیک، فلاونوئیدها، رنگدانه‌های زرد و قرمز مخصوصاً کاروتنوئیدها، وانیلین، اسانس و قندها را می‌توان نام برد.
داروشناختی و اثرات مهم:
ویتامین C یک مکمل غذایی است و به عنوان ضد اسکوربوتیک مصرف می‌شود. برای جبران کمبود این ویتامین می‌توان از میوه گل‌سرخ استفاده کرد. متأسفانه چون ممکن است مقدار زیادی از ویتامین C هنگام خشک کردن و یا تهیه محصول از میوه گل سرخ از بین برود، مقداری ویتامین C مصنوعی به این محصولات اضافه می‌شود که روی بسته‌بندی آنها ذ کر نمی‌گردد. در صورتی که میوه این گیاه به صورت تازه مصرف شود، دارای مقدار زیادی ویتامین است که مستقیماً جذب بدن می‌شود. میوه گل سرخ ادرارآور و مسهل است و از آن برای کاهش تشنگی، کاهش التهاب معده و نیز به عنوان طعم‌دهنده و همچنین، تهیه مربا استفاده می‌شود.
مسهل بودن این گیاه به خاطر اسید مالیک، اسید سیتریک، گلوکوزیدهای پورگاتیو، مانند مولتی‌فلورین A و B و پکتین موجود در آن است.
سمیت و عوارض جانبی:
مصرف خوراکی میوه گل سرخ هیچ‌گونه مسمومیتی ایجاد نمی‌کند و 100 گرم از آن حاوی بیش از 1200 میلی‌گرم ویتامین C می‌باشد. مصرف مقادیر کم آن هیچ‌ عارضه‌ای در بر ندارد و در مورد مصرف مقدار زیاد و طولانی‌ آن هم گزارشی ارائه نشده است. در کتب اروپایی، مانند کمیسیون E، عوارض مصرف مقدار زیاد این میوه ناشناخته گزارش شده است.
البته کارگرانی که به طور مداوم در معرض میوه‌های گل‌سرخ هستند، ممکن است دچار حساسیت و مشکلات تنفسی شوند. بعضی از این عوارض در واقع، حساسیت نیستند، بلکه پرزهای ریز میوه گل‌سرخ هستند که مانند پشم ‌شیشه بر روی پوست تحریکات مکانیکی پوستی ایجاد می‌کنند.
طریقه و میزان مصرف:
1 تا 3 قاشق میوه خردشده را در آب جوش ریخته و 15 تا 20 دقیقه بگذارید به همان حال بماند؛ سپس آن را صاف و مصرف ‌کنید. این مقدار را می‌توان روزی سه بار تکرار کرد. میزان مصرف می‌تواند بر حسب وزن تا روزی 12 گرم باشد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
ضد درد، ضد اسهال، ضد اکسیدان، ملین، ادرارآور، کاهش‌دهنده قند خون، مسهل، مهارکننده لیپواکسیژناز ، مقوی اعصاب و ضد کرم.
نکات قابل توجه:
1 – گل‌سرخ دارای گونه‌های متعددی است که جنس همگی آنها رزا می‌باشد. بعضی گونه‌ها خود انواع (واریته‌های) مختلفی دارند که ممکن است به رنگ‌های گوناگون دیده شوند.
2 – تعداد زیادی گل رز با رنگ‌های مختلف و یا چندرنگ با تغییرات ژنتیکی و یا به طور پیوندی تولید شده‌اند که ممکن است گلبرگ‌های زیادی داشته باشند. این‌ واریته‌ها صرفاً زینتی هستند و مورد استفاده دارویی قرار نمی‌گیرند.
3 – گل محمدی که نوعی گل سرخ می‌باشد، یکی از گونه‌های مشهور و مهم است که استفاده صنعتی و دارویی دارد. این گل به وفور در ایران یافت می‌شود.